Affollata anche quest’anno la riapertura del Centro Documentazione
Oggi che ogni giorno si parla di nuove guerre, non possiamo fare a meno di pensare come, giusto cent’anni fa, i nostri avi videro tracciarsi dal giorno alla notte un confine in mezzo alle loro terre. Un confine che era una cortina di fuoco tra due stati agguerriti più che mai. Identità, lingua, cultura, ma anche economia, lavoro e migrazioni: sono gli interrogativi di oggi come di ieri. E’ una storia che ci pare lontana ma è anche la nostra: quella degli Altipiani Cimbri.
“Haür o tüabar öffe zo reda bidar von Earst Bèltkriage - khütta dar Vorsitzar von Dokumentationszentrum Lusérn, dar Fiorenzo von Kastelé – Ma disa bòtta böllbar kontàrn eppaz bodaz ågeat azpe Zimbarn: bar ren vodar Zimbar Hoachebene, da groaz earde boda geat vo Slege fin atz Folgrait, boda hatt alla di gilaichegen burtzan, boda di laüt ståmmen abe von gilaichege khnopf, boda hatt da lestessege kultur un redet a gilaichega zung, ma bodase iz gevuntet von an tage aftn’åndar in zboa state, umman kontra in åndar”. Ma bia iz vürkhent allz ditza? Soin afte pe`rng, hatt zuarge`tt ünsarna earde zo magase redjarn alumma un zo haba, ne`t lai a zung se`lbart, ma z’soina se`lbstendig in allz. Da trianar Zimbar Hoachebene iz gest toal von bischofar printzipa`t vo Tria in Tirol un hatt gemak redjarnse se`lbart, di Simm Kamou¨ndar anvetze soin gest toal vodar Venedigen Republi`k. Ma ’z djar 1866 dar Veneto iz khent zuarge`tt in Belesche Raich un ditza hatt darze`rrt dise lentar, aft ummana di zimbarn von Veneto untar in Beleschla°nt un afta a°ndar di trianar untar in Khoasarraich von Habsburg. Soin untar zboa state vor di zimbarn ’z iz nètt gest asó sber un traure, azpe ma magat gloam, umbromm da soin hèrta gånt übar in konfìn åna azta nia niamat auhaltze. Balda però a kriage pricht auz, bèkslta di bèlt: in di djar boda soin ga°nt zbisnen in 1908 un in 1914 ’z O¨sterraich, saiz zo stu¨tzase se`lbart, saiz a°zograiva ’z Beleschla°nt hatt augemacht a khnettnen vo simm fo¨rt auz na° dar grentze afte Hoachebene vo Folgrait, Lavrou, Luse´rn un Vesan. Afta a°ndar sait, in di se`lln djar, ’z Beleschla°nt o, vor di gelaichegen motive, daz mearaste afte hoachebene von Simm Kamou¨ndar, hatt ha°ntgelekk auzomacha soine fo¨rt. Inntretante ’z Beleschla°nt in kriage , di Hoachebene izzese gevuntet gerade drinn in kriage. Atz 24 von madjo von 1915 soinda gevallt di earstn granattn geschozt von Verena: aft poade di saitn ’z kriage iz gest a°geheft, Lusérn iz gest tortimìtt. Di auzlegom kontàrt ditza: si khütt baztada iz khennt vür daz earst djar, djüst vor hundart djar vo haüt, balda hatt ågeheft di Frühjahroffensive boda hatt vornichtet da gåntz Hoachebene, umbromm di taütschan soin girift finn biane bait zo riva nidar affon pon. Si kontart von groaz kriage, boda iz gest au afti Ortigara, boda di belesan håm gisüacht bidar zo prècha un zo riva iar, lazzante hintar an hauf toate. Un darzuar kinta khött bia di laüt boda soin gikheart bidrumm atz Lusérn - di profuge boda soin gest inkånt in Boemia – håm gevuntet di lentar un di haüsar, allz abegemèkket. Ma ’z lem afta Zimbar Hoache´bene berat no vu¨rga°nt. Ma disa iz an åndra stòrdja.
(AvT)
Trentino, Di Sait vo Lusérn, venerdì 6 maggio 2016